دانلود مقاله بررسی نگرشی بر تاریخ گزیده اثر حمدا... مستوفی
| دسته بندی | علوم انسانی |
| فرمت فایل | doc |
| حجم فایل | 17 کیلو بایت |
| تعداد صفحات فایل | 26 |
مقاله بررسی نگرشی بر تاریخ گزیده اثر حمدا... مستوفی در 26 صفحه ورد قابل ویرایش
فهرست مطالب
عنوان صفحه
مقدمه ............................................................................................................... 3
وضعیت اجتماعی و ادبی عصر حمد الله مستوفی............................................. 5
علل برتری کتاب تاریخ گزیده........................................................................... 7
مباحث و قسمت های تشکیل دهنده تاریخ گزیده ............................................. 9
مآخذ تاریخ گزیده ............................................................................................ 11
نام و موضوع تاریخ گزیده .............................................................................. 11
چگونگی نثر تاریخ گزیده.................................................................................. 12
بررسی اثر از لحاظ سبک شناسی ................................................................... 16
موضوع ها و انواع نثر فارسی دردوره ایلخانان.............................................. 17
بررسی مضامین و موضوعات اثر................................................................... 19
چند نکته در مورد اثر حمد الله مستوفی............................................................ 21
فهرست منابع و مآخذ....................................................................................... 24
مقدمه
در قرن هشتم و در عهد حکومت ایلخانان در سال 685 هجری ، ادیب و مورخ و جغرافی دانی برجسته به نام حمد الله مستوفی دیده به جهان گشود. وی از آغاز جوانی بنابر سیرت آبادی و اجداد خود به خدمت دیوانی اشتغال داشت. از آثار ارزنده‌ی وی “کتاب تاریخ” گزیده است که آن را در سال 730 هـ . در خلاصه‌ی تاریخ عالم بنام خواجه غیاث الدین محمد تالیف نمود . این کتاب در تاریخ عمومی و تاریخ اسلام و تاریخ ایران تا عهد مولف ( دوره‌ی ایلخانان ) است و در پایان آن دو باب در تاریخ علما و شعرای عرب و عجم و دیگری در تاریخ قزوین و ذکر تراجم رجال آن شهر بر کتاب افزوده شد که خاص از باب اطلاع بر احوال و رجال و علم و ادب دارد.[1]
از مراتب اهمیت این کتاب آن است که ادوارد برون [2]و نیکلسن [3] ترجمه‌ی خلاصه‌یی از آن را به انگلیسی ارائه داده اند و نیز ادوارد برون قسمت مربوط به احوال شعرای ایران را از این کتاب جداگانه در سالهای 1900-1901 به انگلیسی ترجمه و در مجله‌ی انجمن پادشاهی انگلیس منتشر کرد.
حمد الله مستوفی در آثار خویش در خصوص خود و خاندانش اطلاعات ارزنده ای ارائه داده است و در کتاب تاریخ گزیده شرح نسبتاً دقیقی در مورد اصل و خانواده‌ی خود بدست داده است و اصل خود را عرب معرفی می کند و شجره‌ی خود را به حربن یزید ریاحی می رساند.[4] وی از یک خاندان کهن مستوفیان قزوین بود که‌یکی از اجداد او به نام فخرالدوله ابومنصور کوفی در سال 223 هجری به حکومت قزوین منصوب شد و از آن پس ، خاندانش در این شهر باقی ماندند و همه به عنوان مستوفی قزوین ادامه‌ی حیات دادند. پدر وی نیز با همین سمت مستوفی دستگاه ایلخانان بود. وی از حواشی رشیدالدین فضل الله بود و با سمت استیفاء کارهای دیوانی می کرد و برادرانش متصدی مشاغل دولتی و صاحب ثروت و دستگاه بودند و چون استیفاء و مشاغل مهم دیوانی در آن زمان نیاز به داشتن تعلیمات کافی در ادب و تاریخ بود پس افراد خانواده وی و خود او از چنین تربیت با ارزشی بهره مند بودند.
از وی سه اثر برجای مانده که در جای خود به ویژگیهای آنها اشاره می شود ولی کتاب تاریخ گزیده‌ی وی یک اثر تاریخی و ادبی محسوب می گردد که در این مقاله سعی شده است تا به صورت اجمالی مورد بررسی قرار گیرد .
وضعیت اجتماعی و ادبی عصر حمدالله مستوفی
دکتر ذبیح الله صفا وضع اجتماعی این دوره را اینگونه بیان می کند: “ وضع اجتماعی قرن هشتم هجری با اختلافات سران مغول در عهد ایلخانان و علی الخصوص بعد از مرگ ابوسعید بهادر و کشاکش های پیاپی امرای مختلف بر سر فرمانروایی نواحی ایران ،همراه بود .”[5]
البته باید خاطر نشان نمود که“ در عهد ایلخانان ، اگر چه برخی از آنان کوشش داشتند که موجبات آرامش اوضاع را فراهم آورند لیکن چون سرداران و سپاهیان آنان همه از مغول بودند ، هر وقت و هر جا که لازم می دانستند شدت عمل سابق را تجدید می‌کردند.
بنابراین استقرار حکومت ایلخانان در ایران که به ظاهر دوره‌یی آرام تصور می شد هم ، خالی از محنت های دوران حمله و هجوم مغول نبود . [6] دوره‌ی حکومت ایلخانان[7] مغول از لحاظ ادبی و فرهنگی یکی از دوره های روشن حیات عقلی ایران است . هرچند در نتیجه‌ی حمله‌ی خونین مغول و انهدام آثار تمدن و فرهنگ، سطح علم و معرفت در ایران به صورت چشمگیری تنزل کرد ؛ اما ، براستی چراغ نبوغ ایرانی حتی در آن روزگار هولناک خاموش نگردید و پس از مدتی رکود و تنزل و بهت زدگی ، بار دیگر ادبا و علما در رشته های گوناگون شعر و ادب و ترجمه و تفسیر و … استعداد خود را به کار گرفتند و در زمینه های مختلف درخشیدند تا جایی که حتی خود را به دوره‌ی پیش از مغول رساندند ، از آن جمله در زمینه‌ی ادبی و تاریخی .
نگارش تاریخ در این دوره امتیازات خاصی داشت زیرا کتب تاریخی زیادی به صورت محدود یا مفصل نوشته شد و تا به امروز بر جای ماند. در این دوره علوم ادبی در راه خلاصه کردن اثرهای پیشینیان و تهیه‌ی کتب درسی برای استفاده محصلان گام بر می داشت. به همین علت اگرچه در این “ دوره ( قرن هفت و هشت هجری ) کار زیاد در دانش های ادبی انجام شد ، اما عمل ابتکاری تازه ، کم بود و باسقوط بغداد ، زبان عربی دیگر زبان حکومتی نبود ولی همچنان زبان علمی و ادبی محسوب می شد و بیشتر تالیف های عالمان ایرانی به آن زبان صورت می گرفت.” [8]
هجوم مغول و اثرهای آن مانند هر تغییر بزرگ اجتماعی نتیجه‌ی خود را یکباره نشان نداد ، بلکه اثرهای این حمله را باید از قرن هشتم به بعد که عهد انحطاط علم و ادب در ایران است ، جستجو کرد. بعد از قرن هفت و هشت چون دیگر ایران با حمله‌ی بنیان کن و خانه براندازی از نوع حمله‌ی مغول مواجه نگشت اثرها و تالیف ها یی که در این دو قرن یا بعد از آن بوجود آمد ، تقریبا همگی بر جای ماند و همین امر ممکن است محقق را به اشتباه اندازد تا تصور کند که این دو قرن از حیث ایجاد آثار و تربیت عالمان و ادیبان، دوره‌ی خوبی بوده است.
بنابراین ، تسلط مغول و ایلخانان بر حکومت ایران ، باعث یک انحطاط سریع در تمدن و فرهنگ ایرانی و از آن جمله ادبیات فارسی گردید که نتیجه های آن از میانه‌ی قرن هشتم به بعد در تاریخ تمدن و فرهنگ ایرانی آشکار شد .
مضامین و موضوعات تاریخ گزیده
از نکات مهم وقابل تامل این کتاب که بر محاسن و اهمیت آن می افزاید کثرت اسامی،اشخاص ، اماکن ، کتب ، اقوام و قبایل و خاندان ها است که خود یکی از ویژگیهای برجسته هر کتاب تاریخی است و نیز یک منبع اطلاعاتی بسیار مفید در زمینه های تاریخی ، ادبی ، جغرافیایی و … به شمار می‌رود. به عنوان مثال در این کتاب، به نام 3526 نفر اشاره شده است و نیز به نام 431 اشاره رفته است . و یا در فصل ششم از باب پنجم که در ذکر شعرا در دو گروه عرب و عجم می باشد به نام 12 شاعر عرب و نمونه شعرهای آنان به نام 86 تن از شعرای عجم و شرح حال مختصری همراه با نمونه ای چند از اشعارشان پرداخته شده است .
چه شعرای معروفی چون رودکی ، انوری ، خاقانی ، نظامی و چه شعرایی چون بنت البخاریه ، ملک محمود تبریزی ، کوتوال ، مبارک شاه غوری که شاید نام آنها در کمتر تذکره ای آمده باشد، اشاره شده است.
معرفی او در باب شعرا کاملا به اجمال صورت گرفته و اکثر آنان را در حدود یک الی دو سطر معرفی می کند و شعرای معروفتر را در چند سطر . و برخی از شعرا چون سنایی ، شمس سجاسی ، شمس الدین کاشی را به اختصار معرفی نمود. بدون آنکه نمونه ای از اشعار شان را ارائه بدهد . به عنوان مثال “ جمال‌الدین اشهری به تبریز در سنه ستمایه در گذشت و به معتبره الشعرا پرخاب مدفون شد. اشعار نیکو دارد.”[9]
درتاریخ گزیده در ذکر آفرینش کاینات به نکات نجوم و مباحث و سیر و مراتب آفرینش نیز اشاره شده است :
“ هر دو عالم از صورت آفرینش عقل کل پیدا گشت که از عقل کل ، نفس کل و هیولی پدید آمد و از آن چهار عنصر و به بالای آن اطباق نه آسمان محیط شد و در خلقت به تقدم زمان هیچیک بر دیگر محتاج نشد . ” [10]
کتاب تاریخ گزیده را باید هم تاریخ عمومی دانست و هم تاریخ مذهبی و هم تاریخ ادبیات و … در مورد پیامبران از حضرت آدم تا حضرت خاتم را ذکر نموده است که بر روی هم نام 93 پیامبر را آورده و در مورد هر یک توضیحاتی آورده است . به عنوان مثال “ اسماعیل علیه السلام را خدای تعالی پیغمبری داد و به یمن مدت فرستاد. پنجاه سال ایشان را دعوت دین ابراهیم می‌کرد. اندکی ایمان آوردند . چون عمرش به صد و سی سال رسید، درگذشت . او را در جنب مادرش ، در حرم کعبه دفن کردند.”[11]
یکی دیگر از مضامین کتاب تاریخ گزیده در ذکر پادشاهان پیش از اسلام است در فصل اول آن در ذکر پیشوایان به ذکر یازده پادشاه می‌پردازد که گویی کاملا به شاهنامه‌ی فردوسی توجه داشته است .
چند نکته در مورد تاریخ گزیده
به علت خدمات دیوانی و استیفاء می توان به راحتی نتیجه گرفت که مولف تاریخ گزیده در این کتاب ، زبانش از بیان حقایق بعضی مسائل به عنوان یک مورخ قاصر بوده است و این مساله را در لابه لای کتابش می توان ملاحظه کرد ، زیرا وی معاصر و جیره خوار سلطان مغول بوده و نمی توانسته علت اصلی بعضی وقایع را ذکر نماید از جمله :
“ با فرمانروایی ابو سعید ایلخانی هرج و مرج ملوک طوایف بار دیگر به تخت برآمد و تا ظهور تیمور به درازا کشید . وی کودک بود که بر مسند ایلخانان تکیه زد و کارها بر دست امیر چوپان می رفت که با پسرانش ممالک ایلخانان را در تصرف داشتند .”[12]
“ چون امیر چوپان به خراسان رسید ، پسر مهتر خود ، حسن ، را به ولایت زاول و کاول به جنگ ترمه شیرین فرستاد . ترمه شیرین منهزم شد و او در آن ولایت قتل و غارت عام کرد و در مزار سلطان غازی محمود سبکتگین رحمه الله به غزنین بی رسمی ها کردند و گور او بشکافتند و مصاحف پاره کردند . لاجرم حق تعالی هم در آن جنگ ، نکبت به خاندان ایشان فرستاد و در خاطر پادشاه اسلام افکند که به تدارک کار ایشان مشغول گردد . چون ایشان در هر کس از امرای دولت و مقربان حضرت شوکتی یافتند ، به بهانه‌ی آنکه قصد ایشان دارد ، تمامت را برداشتند و عرصه‌ی مملکت خود را صافی پنداشتند و بقوت دولت مغرور شدند . پاد شاه در کار ایشان فرصتی می طلبید … ” .